Geniusz i szaleństwo część trzecia

Pisarze, poeci i dramaturdzy

De profundis clamavi

Je­dy­nie, uko­cha­na, bła­gam twej li­to­ści
Z głę­bi prze­pa­ści mrocz­nej, gdzie ser­ce me kona!
Wszech­świat to czar­ny, nad nim z oło­wiu opo­na,
Tam prze­strach i bluź­nier­stwo nu­rza się w ciem­no­ści.

Słoń­ce bez żaru nad nim wzno­si się pół roku,
Dru­gie pół roku zie­mię okry­wa noc czar­na.
Jest to kraj bar­dziej nagi niż zie­mia po­lar­na;
Ni zwie­rza, ni zie­le­ni, ni drzew, ni po­to­ku!

I nie ma zgro­zy więk­szej, strasz­niej­szej na zie­mi
Nad zim­ną sro­gość słoń­ca z bla­ski lo­do­we­mi
I ową noc bez­mier­ną wiecz­ne­go cha­osu.

Zwie­rzę­tom naj­po­dlej­szym za­zdrosz­czę więc losu,
Bo sen je w odrę­twia­łość bez­myśl­ną spo­wi­ja:
Tak z wrze­cio­na się wol­no nić cza­su od­wi­ja!

Charles Baudelaire,
„Kwiaty zła”

Torquato Tasso (1544-1595) - Włoski poeta, jeden z największych twórców włoskiego renesansu (najważniejszym jego dziełem był poemat „Jerozolima wyzwolona”) - Jego historia jest na tyle fascynująca, że warto tu napisać coś więcej. „Po 10-letnim paśmie sukcesów, w 1575 zaczęły się jego problemy zdrowotne, choroba psychiczna doprowadziła go do licznych konfliktów, m.in. z jego chlebodawcami. Znane są dziwne zachowania pisarza, miał m.in. ciskać nożem w służącego, który rzekomo go śledził, i zgłosić się do inkwizycji, by sprawdzili, czy nie jest heretykiem (orzeczono, że nie był) - Zaniepokojony Ligi wysłał go na „odpoczynek” do klasztoru św. Franciszka, Tasso jednak stamtąd uciekł. Pojechał incognito do siostry, do Sorrento, by zawiadomić ją o własnej śmierci. Jej zmartwienie bardzo go pokrzepiło. Po powrocie do Ferrary trafił na ślub Alfonsa II d’Este i Martgherity Gonzagi, gdzie obraził pana młodego. Za to 7 lat spędził w szpitalu dla obłąkanych im. św. Anny (do 1586) - Po 14 miesiącach w izolatce dano mu do dyspozycji kilka pokoi, gdzie mógł pisać, przyjmować gości i skąd pozwalano mu wychodzić na spacery. Cierpiał Tasso na liczne zaburzenia psychiczne, prawie na pewno na depresję i schizofrenię. W szpitalu dręczyły go wizje, które opisywał w korespondencji. Pomimo że nigdy nie odzyskał całkowicie psychicznej równowagi, zdołał powrócić do pisania. W więzieniu pisał wiersze i dialogi”. (cytat za: Wikipedia) -

Jonathan Swift (1667-1745) - Autor m.in. „Podróży Guliwera”. Na 3 lata przed śmiercią postradał zmysły i znalazł się w szpitalu psychiatrycznym. Trudno powiedzieć coś pewnego o naturze jego zaburzeń psychicznych, wiadomo tylko, że rzadko się odzywał.

William Blake (1757-1827) - Wybitny angielski poeta, pisarz, rytownik, malarz, drukarz i mistyk. Cierpiał na depresję. W jednej z jego ksiąg poezji („Pieśni doświadczenia”) znaleźć można jego wiersze poświęcone m.in. smutkowi i depresji.

Friedrich Hoelderlin (1770-1843) - Jeden z najwybitniejszych poetów niemieckiego klasycyzmu i romantyzmu. Zapadł na schizofrenię. Leczony w klinice uniwersyteckiej w Tybindze. Niestety, bezskutecznie.

George Gordon Byron (1788-1824) - Jeden z największych angielskich poetów i dramaturgów. Cierpiał przypuszczalnie na chorobę afektywną dwubiegunową, która występowała także w jego rodzinie. W ostrych fazach choroby osoby znające go postrzegały go jako „zupełnie innego człowieka” – raz niezwykle pobudzonego i entuzjastycznego, raz – przybitego i zgnębionego. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa jego choroba cechowała się tzw. szybką zmianą faz – przejścia z depresji do stanu hipomaniakalnego (czy maniakalnego) mogą zachodzić nawet kilka razy w tygodniu.

Honore Balzac (1799-1850) - Jeden z największych pisarzy francuskich XIX w. Cierpiał z powodu ataków depresji.

Edgar Allan Poe (1809-1849) - Wybitny prozaik i poeta amerykański (znany chyba przede wszystkim z gatunku „opowieści niesamowitych”) - Cierpiał na depresję (być może chorobę afektywną dwubiegunową) i alkoholizm.

Charles Dickens (1812-1870) - Wielki powieściopisarz angielski. Cierpiał z powodu depresji.

Charles Baudelaire (1821-1867) - Wielki poeta francuskiego romantyzmu. Cierpiał z powodu depresji (wg niektórych z powodu choroby afektywnej dwubiegunowej) - Odbicie jego depresji możemy znaleźć choćby w jego sławnym zbiorze poezji „Kwiaty zła” i pomniejszych pracach prozatorskich, takich jak „Paryski spleen”.

Lew Tołstoj (1828-1910) - Wielki pisarz rosyjski. Cierpiał na depresję. W połowie życia przeszedł z jej powodu kryzys, który spowodował niemal zarzucenie aktywności twórczej. Po okresie depresji przeżył odrodzenie duchowe (uważał się za „odrodzonego chrześcijanina”) -

August Strindberg (1849-1912) - Wielki dramaturg szwedzki. Przeszedł w życiu ok. roczny epizod psychotyczny o charakterze paranoidalnym (opisany szczegółowo w autobiograficznej powieści pt. „Inferno”), po którym jego twórczość uległa radykalnej przemianie, zwracając się ku symbolizmowi i mistycyzmowi.

Hermann Hesse (1877-1962) - Wybitny pisarz i poeta niemiecki, laureat Nagrody Nobla. Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową. Był z tego powodu hospitalizowany. Przed hospitalizacją napisał swoją, uznawaną za najwybitniejszą, powieść pt. „Wilk stepowy”, w której zawarł wiele ze swoich przeżyć związanych z chorobą.

Virginia Woolf (1882-1941) - Wielka pisarka amerykańska. Cierpiała na chorobę afektywną dwubiegunową. Popełniła samobójstwo.

Franz Kafka (1883-1924) - Jeden z największych pisarzy XX wieku. Cierpiał wedle wszelkiego prawdopodobieństwa na depresję, lęk społeczny i, być może, miał schizoidalne zaburzenie osobowości. Dobre pytanie, które gdzieś znalazłem: czy losy Gregora Samsy z noweli pt. „Przemiana” to może być metafora depresji? Lub może szerzej – choroby psychicznej w ogóle?

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) (1885-1939) - Wielki polski malarz, dramaturg i powieściopisarz. Wielokrotnie w ciągu swojego życia cierpiał z powodu depresji. W roku 1939 popełnił samobójstwo.

Ezra Pound (1885-1972) - Amerykański poeta, tłumacz, publicysta i krytyk literacki, obok Thomasa Stearnsa Eliota uważany za najwybitniejszego przedstawiciela poezji modernistycznej. Zdiagnozowano u niego chorobę afektywną dwubiegunową.

Raymond Chandler (1888-1959) - Wybitny amerykański autor prozy detektywistycznej. Cierpiał na depresję.

Antonin Artaud (1896-1948) - Francuski aktor, dramaturg, reżyser, pisarz, teoretyk teatru. Cierpiał na schizofrenię. Drugą połowę życia spędził jako pacjent różnego rodzaju placówek psychiatrycznych. Żadne formy terapii mu nie pomogły.

Ernest Hemingway (1899-1961) - Wielki pisarz amerykański, laureat Nagrody Nobla. Cierpiał przypuszczalnie na chorobę dwubiegunową. W czasie jednej z depresji zastrzelił się. W jego rodzinie samobójstwa były częste.

Graham Greene (1904-1991) - Wybitny prozaik angielski XX wieku. Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową. Wywarło to duży wpływ na jego twórczość i życie osobiste.

Jack Kerouac (1922-1969) - Jedna z najważniejszych postaci amerykańskiej Beat Generation. Prozaik i poeta. Zdiagnozowany jako cierpiący na „dementia praecox” (dawna nazwa schizofrenii) -

Zbigniew Herbert (1924-1998) - Wielki polski poeta, dramaturg i eseista. Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową.

William Styron (1925-2006) - Wybitny prozaik amerykański, laureat Nagrody Pulitzera. Cierpiał na depresję. Depresję swą przedstawił sugestywnie we wspomnieniach „Widzialna ciemność”.

Anne Sexton (1928-1974) - Wybitna poetka amerykańska, laureatka nagrody Pulitzera. Zdiagnozowana jako cierpiąca na chorobę afektywną dwubiegunową. Popełniła samobójstwo.

Philip K. Dick (1928-1982) - Wybitny autor prozy science fiction. Doceniany także w obrębie literackiego mainstreamu. Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową (potrafił napisać powieść w ciągu dwóch nocy) - Dodatkowo przeżył epizod psychotyczny, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa związany z nadużywaniem amfetaminy. Sprawa tego epizodu psychotycznego jest zresztą niejasna – niektórzy podejrzewają Philipa Dicka o schizofrenię.

Jerzy Krzysztoń (1931-1982) - Polski prozaik, dramaturg, reportażysta, tłumacz i scenarzysta. Cierpiał na schizofrenię. Był z tego powodu hospitalizowany. Autor powieści „Obłęd”, której bohater cierpi na schizofrenię. Popełnił samobójstwo.

Sylvia Plath (1932-1963) - Wybitna poetka amerykańska. Cierpiała na chorobę afektywną dwubiegunową (lub depresję) - Popełniła samobójstwo.

Edward Stachura (1937-1979) - Wybitny polski poeta, prozaik, pieśniarz i tłumacz. „Edward Stachura zmarł śmiercią samobójczą w swoim mieszkaniu w bloku przy ul. Rębkowskiej 1 w Warszawie, na Pradze Południe. Cztery miesiące wcześniej, 3 kwietnia 1979, Stachura prawdopodobnie próbował popełnić samobójstwo (rzucił się pod nadjeżdżający elektrowóz, w wyniku czego stracił cztery palce prawej dłoni) - Po tym wypadku przez jakiś czas leczył się w Szpitalu Psychiatrycznym „Drewnica” w Ząbkach pod Warszawą z rozpoznaniem „zespół urojeniowo-omamowy” lub psychozy depresyjno-urojeniowej. Bardzo prawdopodobne jest, że cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową. Przez kilka miesięcy przed śmiercią pisał dziennik Pogodzić się ze światem. 20 lipca 1979 ponownie zgłosił się na leczenie do szpitala „Drewnica”. Na drugi dzień oddalił się bez wiedzy personelu. 24 lipca 1979 po nadużyciu leków psychotropowych nieskutecznie próbował podciąć sobie nożem żyły, a następnie powiesił się na sznurze umocowanym do haka w suficie” (cytat za: Wikipedia) 

Rafał Wojaczek (1945-1971) - wszedł do legendy polskiej poezji jako jeden z poetów wyklętych. Lekarze zdiagnozowali u niego schizofrenię, leczył się przez jakiś czas w szpitalu psychiatrycznym. W wieku 26 lat popełnił samobójstwo, przedawkowując leki.

„Szedłem ulicą z dwojgiem przyjaciół—słońce zaczęło zachodzić—poczułem ukłucie melancholii—nagle niebo zrobiło się czerwono-krwiste. Zatrzymałem się i oparłem o barierkę, śmiertelnie zmęczony—płonące niebo wisiało jak krew i miecz nad ciemnoniebieskim fiordem i miastem—moi przyjaciele poszli dalej—stałem tam dalej drżąc w niepokoju—poczułem nieskończony krzyk [rozdzieranie] przeszywający Naturę”.

Edvard Munch

Albrecht Duerer (1471-1528) - Jeden z największych i najsławniejszych malarzy przełomu średniowiecza i renesansu. Cierpiał od młodości na coś, co ówcześnie nazywano „melancholią” (sławne dwa miedzioryty pt. „Melancholia”). Objawiała się ona bezsennością, migreną i depresją. Jego osobowość wydawała się oscylować pomiędzy satysfakcją z siebie i własnej twórczości a przygnębieniem. Nie można więc wykluczyć, że cierpiał w istocie na nawracającą depresję lub chorobę afektywną dwubiegunową.

Michał Anioł (Michelangelo Buonarroti) (1475-1564) - Wielki artysta (malarz, rzeźbiarz, inżynier) włoskiego Renesansu. Cierpiał na niezidentyfikowane zaburzenia psychiczne. Jest podejrzewany o depresję, zaburzenia lękowe i obsesyjno-kompulsywne, zespół Aspergera, przez niektórych o schizofrenię.

Francisco Borromini (1599-1667) - Wielki włoski architekt. Życie pełne bólu i smutku zakończył rzucając się na miecz. „W ostatnich dniach swego życia unikał rozmów i spotkań, był melancholijny i depresyjny, zafiksowany na swych najgłębszych i najbardziej mglistych myślach.” (Chiara Baretta, „Culture Trip”). Przed śmiercią zniszczył większość swoich rysunków i szkiców, choć wcześniej pieczołowicie przechowywał swoje prace, nawet te z okresu dzieciństwa.

Francisco de Goya (1746-1828) - Cierpiał na niezidentyfikowane zaburzenia psychiczne. Jego chorobę charakteryzowały m.in. halucynacje i delirium. Współcześnie sugeruje się, że Goya cierpiał na zespół Susaca, którego objawami są m.in. utrata słuchu i psychoza.

Edgar Degas (1834-1917) - Wielki francuski malarz impresjonista. W latach 80-tych XIX wieku cierpiał na depresję.

Vincent van Gogh (1853-1890) - Jeden z największych malarzy w historii sztuki. Depresje występujące na przemian z okresami manii (w trakcie których pełen entuzjazmu podejmował najdziwaczniejsze decyzje) każą podejrzewać chorobę dwubiegunową. Pod koniec życia zaczął wykazywać oznaki psychozy spowodowanej zapewne syfilisem (lub alkoholizmem). Ostatni okres swego życia spędził w szpitalu psychiatrycznym. Popełnił samobójstwo.

Edvard Munch (1863-1934) - Wielki norweski malarz i grafik uważany prekursora ekspresjonizmu. Cierpiał na nie do końca zidentyfikowane zaburzenia psychiczne. Z pewnością były to zaburzenia lękowe i depresja, być może schizofrenia lub choroba afektywna dwubiegunowa. Przeszedł epizod psychotyczny z urojeniami prześladowczymi. Był z tego względu hospitalizowany. Jego chorobę pogarszał alkoholizm. W jego rodzinie choroby psychiczne (depresja, schizofrenia) były częste.

Camille Claudel (1864-1943) - Sławna francuska rzeźbiarka i artystka wykazywała oznaki schizofrenii paranoidalnej – uważała, że istnieje spisek przeciwko niej, mający na celu pozbawienie jej życia. Pod wpływem choroby zniszczyła wiele swoich dzieł. Była starszą siostrą Paula Claudela, poety.

Olga Boznańska (1865-1940) - Jedna z najwybitniejszych polskich post-impresjonistek. Cierpiała na depresję. Jej problemy psychiczne wiązały się, być może, z domniemanym molestowaniem seksualnym ze strony ojca malarki w dzieciństwie.

Pablo Picasso (1881-1973) - Jeden z największych artystów XX stulecia (malarz, rzeźbiarz, grafik, ceramik i poeta). W latach 1901-1904 cierpiał na dużą depresję, która znalazła odzwierciedlenie w jego malarstwie z „okresu błękitnego”. „Jego obrazy, nie zaledwie melancholijne, lecz głęboko depresyjne i wyzbyte radości, nie przekonywały ani publiczności, ani nabywców.” ( Warncke, Carsten-Peter and Walther F. Ingo (1997). Pablo Picasso: 1881-1973. Taschen. p. 31). Picasso (zazwyczaj bardzo towarzyski) wycofał się wtedy praktycznie całkowicie z kręgu znajomych.

Mark Rothko (1903-1970) - Wybitny malarz amerykański, przedstawiciel ekspresjonizmu abstrakcyjnego. Przez większość życia cierpiał z powodu napadów depresji i alkoholizmu. Zginął śmiercią samobójczą.

Salvador Dali (1904-1989) - Jeden z najbardziej prominentnych przedstawicieli surrealizmu. Cierpiał na zaburzenia osobowości i zaburzenia psychotyczne. Wyniki takie uzyskano wykorzystując programy komputerowe, przy pomocy których diagnozuje się zaburzenia osobowości z jednej i zaburzenia psychotyczne z drugiej. „Materiał” do tych analiz stanowił bogaty zespół pism autobiograficznych, tekstów literackich, opublikowanych wywiadów z przyjaciółmi i samym artystą, listy i dane dotyczące historii rodziny.

Jackson Pollock (1912-1956) - Najwybitniejszy przedstawiciel amerykańskiego ruchu ekspresjonizmu abstrakcyjnego. Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową i alkoholizm. W braku dostępnych innych środków, leczył swą chorobę alkoholem. Zginął w wypadku samochodowym, prowadząc pod wpływem alkoholu.

Filozofowie

„Jakaż potworna jest nuda – potwornie nudna. Nie znam mocniejszego wyrażenia, prawdziwszego, gdyż tylko jednakowe poznaje się przez jednakowe. Gdyby było jakieś wyrażenie, mocniejsze, to już by było ruchem. A ja leżę wyciągnięty, bezczynny; jedyne, co widzę, to jest pustka, jedyne w czym się poruszam to w pustce. Nawet nie doznaję bólu. Sęp bez przerwy szarpał wątrobę Prometeusza; na Loke spływała trucizna; była to rozrywka, chociaż monotonna. A dla mnie nawet ból stracił swą rozmaitość; gdyby mi ofiarowano wszystkie pyszności świata albo wszystkie cierpienia świata, nic by mnie to nie obeszło, nie zwróciłbym się ku nim ani nie odwrócił, ani by się zbliżyć, ani by uciec. Umieram śmiercią. Cóż mogłoby odmienić mój stan? Gdybym ujrzał coś pewnego, żeby to była jakaś próba, jakieś natchnienie, coś, jakaś wiara, co góry przenosi; gdybym znalazł myśl, która by wiązała skończone z nieskończonością. Ale zatrute wątpienie mej duszy pożera wszystko. Dusza moja jest, jak Morze Martwe, nad którym nie może przelecieć żaden ptak; w połowie drogi zmęczony opada w śmierć i w nicość.”

Soren Kierkegaard „Albo-albo”

„Bywają noce tak pełne udręk, że nazajutrz należałoby zmienić nazwisko, bo nie jest się już tym samym, co pierwej.”

Emil Cioran „Zeszyty 1957-1972”

„Życie przestaje być koszmarem, gdy człowiek powie sobie: "Mogę się zabić kiedy tylko zachcę.”

Emil Cioran „Rozmowy z Cioranem”

„Myślę, że byłbym najgorszym z możliwych psychiatrów, gdyż rozumiałbym każdego z moich pacjentów i przyznawałbym mu rację.”

Emil Cioran „Zeszyty 1957-1972”


Jean Jacques Rousseau (1712-1778) - Filozof, pisarz i pedagog. Cierpiał na depresję i zaburzenia lękowe. Epizody depresyjne przeżywał zwłaszcza w latach 1743, 1750, 1753 i 1756.

Soren Kierkegaard (1813-1855) - Wielki filozof duński, prekursor egzystencjalizmu, zwłaszcza chrześcijańskiego. Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową. Odbicie jego stanów afektywnych można znaleźć m.in. w jego sławnym dziele „Albo-albo”.

Friedrich Nietzsche (1844-1900) - Wielki filozof niemiecki. Pod koniec życia zapadł na psychozę o niezidentyfikowanym charakterze. Miała ona (być może) związek z zarażeniem się w młodości syfilisem. Dziwaczne listy rozsyłane do przyjaciół podpisywał: „Ukrzyżowany” lub „Dionizos”. Domagał się w nich m.in. uśmiercenia papieża.

Emil M. Cioran (1911-1995) - Wybitny współczesny filozof rumuńsko-francuski. Praktycznie całe życie cierpiał na depresję. Wiele razy próbował popełnić samobójstwo.

Politycy i władcy

“Nie lubię stać blisko krawędzi peronu, kiedy obok przejeżdża ekspres. Lubię stać z tyłu i, jeśli to możliwe, mieć pomiędzy sobą a pociągiem filar. Nie lubię stać przy burcie statku i patrzeć na wodę. W jednej sekundzie mój jeden czyn mógłby wszystko zakończyć. Kilka kropel desperacji.”

Winston Churchill

Fryderyk II Wielki (1712-1776) - Król Prus. Po wojnie siedmioletniej przeszedł liczne załamania nerwowe, depresje i zgryzoty. Zmieniły one psychikę króla.

John Adams (1735-1826) - „Ojciec założyciel” i drugi prezydent USA. Cierpiał z powodu depresji.

Jerzy III (1738-1820) - Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. W 1811 r. król popadł w obłęd i nie mógł już samodzielnie rządzić. Umieszczono go w odosobnieniu w zamku Windsor, gdzie przebywał aż do śmierci. Czasami przemawiał kilka godzin bez przerwy, twierdząc, że rozmawia z aniołami. Pewnego dnia, podczas przejażdżki po zamkowym parku, król nagle wstał, uniósł ręce do nieba i krzyknął „Stój!”, po czym podszedł do pobliskiego dębu i uścisnął mu gałąź, tak, jakby witał się z kimś znajomym. Rozmawiał z drzewem przez dłuższą chwilę, gdy jego służący zapytał, czy się dobrze czuje. „Oczywiście!” – odpowiedział król – „A teraz mi nie przeszkadzaj. Rozmawiam przecież z królem Prus!”.

Abraham Lincoln (1809-1865) - Szesnasty prezydent USA. Cierpiał na depresję

Ludwig II Wittelsbach (1845-1886) - zwany także Ludwikiem Szalonym. Król Bawarii. Cierpiał prawdopodobnie na schizotypowe zaburzenie osobowości (być może na schizofrenię). Zbudował wiele „bajkowych” zamków w Bawarii, rujnując przy tym skarb państwa. Był protektorem Ryszarda Wagnera. Pod koniec życia w wyniku intryg (ale czy tylko?) uznany za niepoczytalnego. Zagadkowa jest sprawa jego śmierci. Zwłoki Ludwiga (i jego lekarza, który wcześniej wydał opinię o jego niepoczytalności) zostały odnalezione niedaleko brzegu jeziora Starnberg See. Rozważane są morderstwo i samobójstwo.

Winston Churchill (1874-1965) - Cierpiał na chorobę afektywną dwubiegunową. Wspominał, że czasami dopada go „czarny pies”(„black dog”) depresji. Z kolei w stanach hipomaniakalnych nie spał wiele nocy z rzędu i, pomimo swej aktywności politycznej, napisał 43 książki (!), które przyniosły mu Literacką Nagrodę Nobla. Był także malarzem.


… i na tym kończymy naszą listę. Przyznaję, że nawet mnie samego zaskoczyła jej długość. Wszelkie ewentualne luki muszę złożyć na karb mojej własnej niewiedzy. Sądzę jednak, że wielu z naszych czytelników udało mi się przekonać co do związku pomiędzy zaburzeniami psychicznymi i kreatywności